Salih Bahtiyar
  Zehirli Balıklar
 


 


ZEHİRLİ BALIKLAR

 

 

 

Zehirli balıklar birçok şekilde sınıflandırılabilir. Özellikle zehri kullanım şekline göre aktif ve pasif zehirli balıklar olarak sınıflandırma yapılabilir. Dünya denizlerinde yaşayan balık türlerinin 225’inin aktif zehirli olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye denizlerindeyse, yaklaşık 450 balık türünden yalnızca 26’sının aktif zehirli olduğu otoritelerce açıklanmıştır. Ayrıca, zehirli balıklar sınıfında olmasa bile, tüm balıkların dikenlerinin batması acı ve ağrı verir. Hatta, zehirli sınıfında olmayan bazı balıklar bazı kişilerde allerjik semptomlara neden olabilirler (Örnek; Kırlangıç balıkları).

 

Aktif zehirli balıklar; genellikle diken gibi bir zehirleme aygıtına sahiptirler. Zehir dikenine, genellikle yavaş yüzen, dibe bağımlı yaşayan türlerde rastlanır. Dipten bağımsız yaşayan türlerdeyse bu tip uyumlar kuyruk bölgesinde bulunup, çok ender olarak gözlenir. Ayrıca, tropik ve ılıman bölgeleri, zehirli balıklar açısından karşılaştırmak gerekirse, tropik bölgelerde ılıman denizlere göre daha fazla zehirli tür bulunduğu bilinmektedir.

 

 

Ülkemiz sahillerinde bilinen en zehirli balıklar Trakonyalardır. Bu familyadan Varsam balığı (Echiichthys vipera) gerek zehrinin şiddeti, gerekse plajlara yakın bulunması bakımından en tehlikeli balık olarak kaydedilmiştir.

 

 

 

Pasif zehirli balıklar; Balığın yenmesiyle pasif olarak zehir (toksik) etkisi yaratan grubu oluşturmaktadır. Zehirlerini etlerinde, kanlarında, deri ve yumurtalarında bulundururlar. Bu tip balıkların ürettikleri zehirler insanlar için tehlikeli, hatta öldürücü düzeye varabilmektedir. Ancak, bazı türler, derileri yüzülerek yenildiklerinde ya da haşlandıklarında zehir etkilerini kaybederler.

 

 

 

Ülkemizde rastlayabileceğimiz zehirli balıklara bakıldığında Kıkırdaklı ve Kemikli Zehirli Balıklar olarak ikiye ayrılırlar.

 

 

 

Belli başlı kıkırdaklı zehirli balıklar; İğneli Vatoz, Rina Balıkları, Folya ya da Çuçuna Balıkları, İnek Burunlu Vatoz Ve Kazık Kuyruktur.

 

 

Kemikli zehirli balıklar ise; Üzgün, İskorpitler, Sokar, Tiryaki Ve Trakonya balıklarıdır.

 

 

Zehirli Kıkırdaklı Balıklar:

 

Rina, İğneli Vatoz, Folya, Çuçuna,  Kazık Kuyruk


İğneli Vatoz

Folya

Folya
Çuçuna Kazık Kuyruk Rina

 

Bu balıklar 30 cm’den 400 cm’ye kadar değişen vücut çaplarına sahiptirler. Yaşam alanları dibi kumlu, çamurlu, yani yumuşak zemini olan sığ sahillerden, derinliği 200 metreye kadar olan alanlara yayılmıştır.

 

 

Zehirleme aygıtı vücutla kuyruğun birleştiği bölgede bulunur. Zehirlenme, genellikle bu hayvanın üzerine yanlışlıkla basılması sonucu balığın zehrini boşaltması ile meydana gelir. Özellikle yazın dibi kumlu yerlerde denize girenler bu tür bir tehlikeyle karşı karşıya kalabilirler. Sırt ve göğüs yüzgeçlerinde geriye doğru uzamış olan dikenleri, şiddetli sancı ve hatta spazmlar meydana getiren, oldukça kuvvetli bir zehiri taşımaktadırlar.

 

 

Bu tür balıkların sokmalarında eğer yara derin değilse ve kanama problemi yoksa sıcak suya daldırma yöntemi kullanılabilir. İğnesi genellikle kırılıp içeride kaldığı için mümkünse çıkartılmalı, kolayca çıkartılamıyorsa da fazla kurcalanmamalı, bir sağlık merkezine gidilmelidir.

 

 

 

 

Zehirli Kemikli Balıklar


 
 Trakonya Balığı

Trakonya
Trachinus draco

Denizlerimizde yaşayan en zehirli balıklardandır. Denizlerimizde üç türü yaşamaktadır ve bu türler birbirine çok benzerler, vücutları yanlardan hafifçe yassılaşmış olup, gözler başın üzerinde yer alır. Renk üst kısımlarda mavi-kırmızıdan, kırmızı- gri’ye değişmekte karın kısımlarında kirli beyaz olmaktadır. Ortalama 17-, en çok 35- boya erişmektedir. Dünyada en büyük Trakonya ile kara sularımızda yakalanmıştır.

 

 
 

Kumlu çamurlu zeminlerde kendilerini zemine gömerek yaşarlar. En sığ sahillerden derinliğe kadar dağılım gösterirler. Genel olarak yazın sığ yerlere, kışınsa derinlere çekilirler. Hareketsiz bir balıktır. Fakat deniz dibinde avlarına karşı çok süratlidir. Zehirleri bir insanı sakat bırakabilir. Bu nedenle çok dikkat edilmelidir. Denizden çıktıktan, hatta öldükten sonra dahi zehirliliği devam eder.

 


Aynı zamanda Çarpan Balığı olarak adlandırılan Trakonya, küçük balık ve kabuklularla beslenir. Eti lezzetli olmakla beraber az avlandığından ekonomik değeri yoktur.

Sahillere yaklaştıkları dönem, turizm faaliyetlerinin yoğun olduğu yaz dönemine rastladığından yüzücüler, dalıcılar ve balıkçılar için tehlike yaratırlar. Birinci sırt yüzgecinin 1-2 ve 3’üncü dikeni ile solungaç kapağının ucundaki dikenler (yüzgeç dikeni) zehirlidir. Özellikle solungaç kapağının zehri diğerine oranla 10 kat daha güçlüdür.

 

 

Dinlenme halindeyken sırt yüzgeci ışınları yatık konumdadır. Ancak ürkütüldüğünde veya tahrik edildiğinde yüzgeç ve solungaç kapaklarını açarlar.


Sırt ve solungaç kapağındaki dikenlere dikkat!

 

 

Yapılan gözlemlerde, balığın, solungaç kapağı dikenlerini vücut eksenine göre 35-40 derece açabildiği izlenmiştir. En hafif dokunma bile bu balıkların kurbanlarını sokmaları için yeterli olmaktadır.
Yapılan bir araştırma, zehirlerinin 0,0004 ml’sinin 250 fareyi öldürebilecek güçte olduğunu ortaya konulmuştur.

 

 

Korunma Yolları:

 

 

 

Trakonya, Üzgün, Rina ve Tiryaki gibi balıklar çoğunlukla kum ya da çamura tamamen gömülü olarak yatarlar. Bu tip balıkların yayılım gösterdiği plajlarda dolaşan insanlar için en büyük tehlike, balıkların üzerine basmaktır. Bu nedenle plajlarda yürürken ayağı zeminde sürümek balıkların ürküp kaçmasını sağlayacak ve tehlikeyi kısmen uzaklaştıracaktır.

 

 

 

Bu tip balıkların çok yaygın olduğu plajlarda ise elde taşınacak bir sopa yardımıyla zemini yoklamak, balıkları ürküterek kaçıracaktır.

 

 

 

Zehirli balıkların oluşturduğu bir diğer tehlike de, bu balıkların olta veya ağlarla yakalanması sırasında ortaya çıkar. Balık sudan dışarıya çıkarılırken, korunma içgüdüsüyle dikenlerini, solungaç kapaklarını açar. Bu yüzden zehirlenmeler genellikle dikkatsizce elleme nedeniyle balık ağdan ya da oltadan çıkarılırken ortaya çıkar. Bu çerçevede ağ veya olta ile tutulan balıkların elle tutulmasında dikkat edilmelidir.

 

 

 

 

İskorpit 

 

 
İskorpit Balığı

İskorpit balıkları ülkemizde Trakonyalardan sonra en kuvvetli zehre sahip balıklardır.  Rengi koyu kahverengi olup boyu 20 cm’yi pek geçmez. Boyları 5-50 cm arasında değişir. Kafa büyük olup, vücudun yarısı kadardır. Kafasında sayısız diken ile girinti ve çıkıntı vardır. Vücut rengi koyu Kırmızıdan, açık Pembeye kadar değişme gösterir. Göğüs yüzgeci fazla geniş ve yuvarlaktır. Birinci sırt yüzgecinin onbir, anüs yüzgecinin üç, karın yüzgecinin bir dikeni zehir taşır.

En sığ yerlerden 2000 m’ye kadar değişebilen çok geniş bir yayılım gösterirler.

Ekonomik değeri çok yüksektir ve ülkemizde oldukça fazla miktarda tüketilir. Genelde kayalık alanları yaşam alanı olarak tercih ederler.

Bütün  denizlerimizde yaşamaktadırlar. Çok etkin bir zehir içermemekle birlikte dikenleri battığında kişinin duyarlılığına bağlı olarak, çok acı veren ve geç kapanan bir yara oluşmaktadır. Bu durumda eğer diken yaranın içinde kırılıp kalmışsa çıkarılmalı yara sabunlu su ile yoksa amonyak ile yıkanmalıdır.  

                                                                Sokar Balığı

Sokar balığı Kızıldeniz göçmenidir. Ekonomik değeri vardır. Boyu genellikle 15- arasında değişir. Diğer zehirli balıkların aksine otçul olarak beslenen tek zehirli balıktır. Sırt ve karın yüzgeçlerinin tümü zehir bezleri taşır. Bir ilginç özelliği de öldükten sonra bile zehrinin, etkisini dikenlerinde korumasıdır. Bu yüzden balıkları ağdan alırken bile zehirlenmek mümkün olduğundan azami dikkat edilmelidir. 


Varsam

Echiichthys vipera

 
Varsam Balığı

 


Bu sınıfın en tehlikelileri kategorisinde rahatlıkla anabileceğimiz bireylerden biri de aynı aileye mensup olduğu halde, ismi çok duyulan ama kimsenin görmediği, tanımadığı bir tür olan Varsam’dır.


Trakonya’ya göre daha seyrek oltaya geldiği içindir ki pek bilinmez tanınmaz, bu da bu tehlikeli sınıfı tanımayanlar için oldukça büyük bir risk taşır. Fakat Trakonya’daki tehdit ediciler bu balıkta da mevcut olduğundan Trakonya’ya göre daha zarif olan sırt yüzgeç dikenleri ile kendisini hemen ele verir. Varsam Avrupa denizlerinin en keskin zehirli trakonya türüdür ve kara sularımızda da mevcuttur.

 


Üzgün Balığı
Callionymus Lyra

 

Üzgün Balığı


Üzgün balıkları genelde derin sularda yaşarlar ve zehir etkileri diğerlerine göre çok azdır. Bu nedenle yüzücüler ve dalgıçlar için bir tehlike oluşturmazlar. Denizlerimizde 4 türü vardır. Boyları 5 - arasında değişir.

 

 

 

Tiryaki Balığı

 

Tiryaki Balığı

Tiryaki balığı, kumlu ve çamurlu zeminlerde kendini zemine gizleyerek sadece gözleri ve ağzın hemen yanında sahte yem olarak kullandığı deri parçası dışarıda kalacak şekilde yaşar. Göğüs yüzgeçlerinde zehirli dikenleri vardır. Zehir etkisi diğerlerine oranla daha azdır. Genelde 20- boylarındadır.
 

Kırlangıç balığı
Trigla lucerna (Trigla hirunda)
Dikenli Kırlangıç
Aspitriglia cuculus
                    

Kırlangıç balıkları, dikenleri zehirli balıklar sınıfında olmamakla birlikte, sırt yüzgeç dikenlerinin batması bazı kişilerde allerjik etkiler göstermekte ve komaya girmeye neden olmaktadırlar.


Elektrik Balığı

 

 
Elektrik Balığı

Bir köpek balığı türüdür. Sıcak ve ılıman denizlerin 100–150 m’ye varan diplerinde fazla göç etmeden yaşar. Boyu olabilir. Genelde avlanmak için veya tehlike halinde 100-220 volt’a varan, insan için tehlikeli fakat öldürücü olmayan kısa süreli elektrik çarpması yapar. Bahar ve yaz aylarında çiftleşerek ürer. Dişileri 14-15 canlı yavru yapar. Eti yenebilir, fakat ülkemizde fazla tüketilmez.

Zehirli Balık Çarpmalarında Yapılması Gerekenler

Öncelikle böyle bir durumla karşılaşıldığında derhal en yakın sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır. Ancak bunun mümkün olmadığı durumlarda en yakın sağlık kuruluşuna intikal edene kadarki süreçte;

Zehirli balık çarpmalarında tedavi acıyı hafifletme, zehrin etkisini önleme ve enfeksiyona karşı önlem alma yönünde gerçekleştirilmeli ve tedaviye zaman geçirmeden derhal başlanmalıdır.

Yarada gözle görülebilen herhangi bir diken, deri parçası veya yabancı bir cisim varsa yara temizlenmelidir. Yarayı temizlemek amacıyla temiz içme suyu tercih edilmelidir, yoksa deniz suyu kullanılabilir.

Balıkların zehirleri protendir. Proteinin yapısı ısıyla bozulur. Sıcak (45º-60ºC) uygulaması da pek çok deniz canlısının zehrini etkisiz hale getirir. Yaralanan bölge dayanılabilecek en sıcak suda 30°- 90°C dakika bekletilmelidir. Acının devam etmesi durumunda sıcak su tedavisi tekrarlanmalıdır.

Kanama yoksa yaranın üzeri kesinlikle kapatılmamalı; kanama varsa hemen durdurulmalıdır. Mekanik yaralanmalar da kan akışı durdurulduktan sonra temizlenip pansuman edilmelidir.Yarada enfeksiyon belirtileri varsa bir tıp doktoru gözetiminde tedaviye başlanmalıdır.

Alınan tüm önlemlere ve olanca dikkate rağmen yine de bu zehirli canlılar tarafından sokulmak mümkündür. Zehirlenmeyle ilgili hiçbir şey bilmesek bile ülkemizde bu konuda bize yardımcı olabilecek bir Zehir Danışma Merkezi bulunmaktadır. Herhangi bir zehirlenme durumunda (gıda zehirlenmesi, arı sokması, yılan sokması gibi her türlü zehirlenmeye karşı) 24 saat faaliyette olan bu merkeze telefon edip doktor yardımıyla ilk yardımı kendiniz yapabilirsiniz.
 

Denizanası


 

Denizanaları, Chindaria (Coelenterata) şubesinin Scyphozoa takımına ait canlılardır. Gövde disk şeklindedir. Disk kısmı bu canlıların hareketini sağlamakla görevlidir. Bunun altındaki ağız kısmı ise tentakül denen çok sayıdaki dokunaçları içerir. Bu omurgasız canlılar, rahatsız edildikleri zaman, yakıcı kapsülleri ile rahatsız edici olabilirler.

Denizanalarının korunma ve yiyeceklerini yakalamaya yarayan yakıcı kapsüllerin içindeki zehirli hücrelere NEMATOSİST’ler denir. Yakıcı hücreler tentakül dediğimiz dokunaçlarda değil canlının dışında yer alan üst derinin iç kısımlarında yer alır. Gerektiğinde nematosistler fışkırması için dış deriye doğru hareket gerçekleşir. Nematosistlerin fışkırmasıyla insanda görülen etkileri yanma ve kaşınmadır.

Denizanalarını besin olarak tüketen canlılar yalnızca deniz kaplumbağaları, deniz kuşları, balıklar, salyangozlar, sümüklü böcekler, balinalar değil insanlar da denizanalarını yemektedir. Öyle ki salatasını ve böreği dâhil olmak üzere pek çok şekilde tüketilmektedir. Denizanasının kısımları aşağıdadır.



Denizanası sokması ve tedavisi:

Denizanası temasında yanma, kızarıklık, şişlik ve ağrı belirtileri görülür. Bir kaç saatte bu belirtiler geçebilir. Ancak, zehirli olan denizanası temasında zehirleyen türün büyüklüğü, kişinin bağışıklık sistemi ve yaşına göre ciddi sonuçlar ortaya çıkabilir. Genel olarak ciddi zehirlenmelerde kas krampları, karında şişlik his kaybı, ciddi sırt ağrısı, konuşma zorluğu görülür. Deriye temas eden canlı en kısa sürede deriden uzaklaştırılarak hasta hemen bir sağlık kuruluşuna götürülmelidir.

Tıbbi Tedavisi

Eğer kutu denizanası tarafından sokulduysanız, acil tıbbi yardıma başvurun. Tıbbi yardım beklerken, zehirlenen bölgeye sirke dökün ve tıbbi yardım gelene kadar, bölgeyi mümkün olduğunca hareketsiz tutmanız önerilir. Tıbbi yardıma yakın değilseniz, çıkarma teşebbüsünde bulunmadan önce, bölgeyi ve dokungaçları 10 dakika süresince ıslatabilirsiniz.

Eğer sokma kollarda yada bacaklardaysa, ayak bileklerinde kullanılan Ace bandajı gibi bir basınç bandını, sokulan yerin etrafına yerleştiriniz. Ama kan akışını durdurmamak için dikkatli olun; parmaklar ve ayak parmakları her zaman pembe kalmalıdır. Bu zehrin dağılmasını yavaşlatmaya yardım edecektir.

Diğer denizanası sokmaları için bölgeyi, denizanası iğnelerinin zehirlerini bırakmasını durdurmak için 15 ila 30 dakika sirkeye (asetik asit) sokun ya da sirkeyle yıkayabilirsiniz. Sirke yoksa deniz suyuyla, %70 lik izopropil alkolle yıkayın.

Kaynak suyu kullanmayın. Kaynak suyu, denizanası iğnelerinin zehir bırakmaya devam etmelerine neden olur. Aynı nedenle bölgeyi ovalamayın, buz ya da sıcak su koymayın.

Denizanası dokungaçlarını bir çubuk ya da cımbız yardımıyla alabilirsiniz. Eğer varsa eldiven takın. Bölgeye tıraş kremi ya da macun haline getirilmiş kabartma tozu yapıştırabilirsiniz. Yapışık kalan denizanası iğnelerini almak için, sokma bölgesini bir jiletle ya da kredi kartıyla tıraş edebilirsiniz. Daha sonra tekrar alkol ya da sirke sürebilirsiniz. Tıraş kremi ya da kabartma tozu, jiletle tıraş sırasında henüz toksin bırakmamış denizanası iğneciklerini muhtemelen engeller.

Gözdeki sokmaların, yapay gözyaşı gibi ticari tuz solüsyonlarıyla yıkanması önerilir. Sirkeye batırılmış bir havluyla göz çevresindeki cilde hafifçe vurulmalıdır. Sirke doğrudan göze sürülmemelidir.

Ağız sokmalarının ¼ oranında sirkeyle tedavi edilmesi önerilir. ¼ oranında sirkeyi ¾ oranında suyla karıştırın. Gargara yapın ve solüsyonu tükürün. Solüsyonu yutmayın ya da içmeyin.

Hastanın nefesi durmuşsa ve/veya artık nabzı atmıyorsa, bütün sokmalarda CPR (suni solunum ve kalp masajının aynı anda yapılması) gerekli olabilir.


Deniz Kestanesi


 

Deniz Kestaneleri, Echinoidea sınıfına bağlı dikenli deniz yaratıklarının ismidir. Bu yaratıklar Dünyanın yer yanındaki okyanuslarda bulunurlar.

Dikenlerle kaplı küre şeklinde bir kabukları vardır. Kabuğun büyüklüğü yetişkinlerde genellikle 3-10 cm’dir. Tipik bir Deniz Kestanesinin dikenleri 12 cm uzunluğunda, 1-2 mm kalınlığındadır. Bu dikenler çok keskin değillerdir.


Deniz kestaneleri genellikle mat renklerdedirler, sıklıkla karşılaşılan renklere yeşil, zeytin yeşili, kahverengi, mor ve siyah dahildir. Deniz kestaneleri diğer derisidikenliler gibi Pentamerizm gösterirler ve yüzlerce, küçük, şeffaf ‘tüp ayaklar’ sayesinde hareket ederler.

İlk bakışta bir Deniz Kestanesi ya cansız bir nesne ya da hareket edemeyen bir canlı olarak gözükür. Bazen görülebilir tek canlılık işareti dikenlerdir.

Çoğu Deniz Kestanesinde, hafif bir dokunuş dikenlerde görülebilir bir tepkiye neden olur; dikenler dokunuşun yönüne doğru yönelirler. Deniz Kestanelerinin görünüşte gözleri veya bacakları yoktur. Fakat yüzeylerde, dikenleri ile birlikte çalışan yapışkan tüp ayakları sayesinde rahatlıkla hareket edebilir.

Bazı türlerde uzun ve keskin olan dikenler, Deniz Kestanelerini yırtıcılardan korurlar. Deniz Kestanelerin başlıca besini alglerdir. Dikenler üstüne basan bir insanda acı veren bir yara oluşturabilir, fakat ciddi anlamda tehlikeli değillerdir ve bu dikenlerin gerçekten zehirli olup olmadığı kesin değildir.


Dikenleri Zehirsiz Balıklar
(Yaralayabilir ve acı verir)


Deniz Levreği
Solungaç kapağının kenarında keskin bir plaka vardır.
Solungaçlarından tutulmaya çalışılmaz. Ayrıca, sırt yüzgeci dikenlidir.

Tatlısu Levreği 

Solungaç kapağının kenarında keskin bir plaka vardır.
Solungaçlarından tutulmaya çalışılmaz. Ayrıca, sırt yüzgeci dikenlidir
.

 

  Sudak
Sırt yüzgecinde dikenleri vardır.

 


 
Lüfer
Keskin dişleri vardır. Ağız bölgesine el yaklaştırmak tehlikeli olabilir
.  



Palamut
Keskin ince dişleri vardır. Uzun süre iyileşmeyen yaralar açabilir.
Ağız bölgesine el yaklaştırmak tehlikeli olabilir. 
(Palamut, ölmüş olsa bile dişlerinin batmasından kendinizi koruyunuz!) 


Sayfanın hazırlanmasında yararlanılan kaynak:  
Sahil Güvenlik Komutanlığı Yayınları
Katkılarından dolayı teşekkürlerimizle

 























Anahtar Kelimeler-Keywords: zehirli balıklar, zehirli baliklar, balon balığı, varsam balığıi trakonya, çarpan balığı, çarpan balık, .carpan baligi, Carpan balik, iskorpit, üzgün balığı, çuçuna, cucuna, rina balığı, balık zehirlenmesinde  ne yapılır, esmer sokar balığı, beyaz sokar balığı, Denizanası sokması ve tedavisi, Denizanası çarpması, deniz anası çarpması,
 

 

 
  Spor Spor